POST JUGOSLOVENSKI “CRNI TALAS” U BRESTU

Dimitar Anakiev

POST JUGOSLOVENSKI “CRNI TALAS” U BRESTU 

Od 5 do 11 oktobra u u Brestu, u Bretanji održan je 13. Intergalaktički festival alternativnih slika (Festival Intergalactique de L'images alternative) koji je u svojem trinaestom izdanju bio posvećen alternativnom filmskom stvaralaštvu na Balkanu tj. na području bivše Jugoslavije. Ovaj festival se od mainstreamovskih konceptualnih smotri razlikuje pre svega svojim aktivističkim karakterom koji proizilazi iz načina rada organizacije Canal Ti Zef - La Vidéo Indépendante à Brest - koji traži alternativne filmske slike i drugačije pristupe stvarnosti u raznim regionima Evrope. Aktivisti ove organizacije su sami proputovali područje bivše Jugoslavije, sagledali društvene prilike, upoznali autore i njihove filmove a takodje i lokalne institucije i festivala. Tako temeljit i dubok interes za film ali i za društvene prilike u kojima autorska dela nastaju veoma je nesvakidišnji i upravo govori o vrednosti aktivističkog pristupa u društvu i umetnosti. Naravno da su rezultati festivala u Brestu zbog toga kompleksniji i dublji – a domet dalji – od konvencionalnih filmskih smotri, bilo nacionalnih ili internacionalnih, koji posmatraju umetnička dela uglavnom na nivou njihovog jezika i formalno estetskog značaja, dok im društveni aspakt ne samo izmiče već je veoma često nepoželjan. Isto važi i za odnost prema autorima i autorstvu koji mainstreamovska komercionalna kultura svodi na odnos proizvodjača i tržišta a aktivisti Canal Ti Zef-a u Brestu grade svoj festival upravo na autorskim interakcijama, diskusiji, druženju i medjusobnoj samorganizaciji.

Jedan od spektakularnih rezultata Festivala alternativnih slika u Brestu je svojevrsna obnova Jugoslovenskog filma, pre svega alternativnog filma tj. filma društvene kritike koji je u doba socijalističke Jugoslavije bio označen nazivom “crni talas”. Pojava novog jugoslovanskog “crnog talasa” u Brestu (tj. povezivanje  i jednovremena prezentacija post-jugoslovenskog “crnog talasa”)  je dokaz vitalnosti i kontinuiteta autorskog filma u post-Jugoslaviji. Postoje značajne razlike izmedju nekadašnjeg socijalističkog i današnjeg kaptalističkog “crnog talasa”- pre svega u okolnostima u kojima nastaje: jugoslovenski “crni talas” nastaje u uslovima istorijske pobede dok  post jugoslovenski “crni talas” nastaje nakon istorijskog poraza. Ni jedna današnja država bivše Jugoslavije ne doseže ni polovinu socijalističke privredne proizvodnje a položaj filma u nezavisnoj i nesvrstanoj Jugoslaviji bio je mnogo bolji od filma koji nastaje na istorijskom zgarištu prepušten tržišnoj stihiji, što je danas slučaj. “Crni talas” iz doba socijalizma se obično locira u godine izmedu 1958 i 1973, dakle u period pre staljinističke (birokratske) kulturne revolucije u Jugoslaviji, kada su društvene prilike bile povoljne (privredna rast, posleratna obnova zemlje, socijalistička demokratija) a društveni kriticizam stimulisan kao sredstvo dijalektičkog sagledavanja i unapredjivanja društva. Budžetski finasiran jugoslovenski autorski film mogao je da mobiliše značajne društvene potencijale dok je danas filmski autor usamljeni pojedinac izolovan na društvenoj margini koji obstaje kao takav jedino zbog tehnološke revolucije koja je video tehniku učinila široko dostunom. Jugoslovenski “crni talas” se odlikovao velikim brojem filmova i autora a takodje i značajnim uspesima (od 1958 do 1973 u Jugoslaviji je proizveden 431 film od kojih je cenzurisano  30 do 40, dakle 7-9% što je verovatno manji procenat cenzurisanih filmova od cenzure koju danas sprovodi kapitalizam putem kontrole tržišnih standarda). U Jugoslaviji 1973 dolazi do birokratskog zaokreta u celom društvu a u umetnosti počinju da važe ideološki kriterijumi koji guše slobodu stvaranja. Počinje period “crvenog talasa” koji karakteriše ideološki film i nekritični pristup stvarnosti u maniru “socijalističkog Hollywooda”. Zbog toga mnogi kritičari smatraju “crni talas” istorijskom pojavom iako su postojali i još postoje autori, poput Želimira Žilnika, koji su nastavili da traju kao autori kritičkog filma i u doba “crvenog talasa” pa i tokom mafijske restauracije kapitalizma (tzv. “tranzicija”), prkoseći shvatanju o privremenom, istorijskom karakteru “crnog talasa” i dokazujući ukorenjenost kritičkog filma na prostorima bivše Jugoslavije.

U tom smislu je 13.  Festival Intergalactique de L'images alternative mesto otkrovenja, budjenja i verifikacije novog, post-Jugoslovenskog “crnog talasa” koga mi, autori kritičkog filma, nismo bili  u potpunosti svesti usled okolnosti propasti, ratova i komadanja države. Autori post jugoslovenskog “crnog talasa” su malobrojni upravo zbog teških društvenih uslova, težih od onih iz doba oživelog staljinistizma: jer nacionalizam je jednako totalitarna ideologija kao i staljinizam (proizrokujući brojne ratove devedesetih) a egzistencialni uslovi na Balkanu su usled masovne pljačke društvene imovine i osiromašenja danas mnogo lošiji od onih iz socijalističke Jugoslavije. Ne iznenadjuje zato da se mnogi autori okreću komercijalnom filmu i samo retki uspevaju da uspostave kontinuitet u radu na kritičkom filmu iako vreme u kojem živimo vapi za društvenom kritikom U Brestu smo ipak videli neke vredna autorska ostvarenja  “crnog talasa” od autora koji pripadaju različitim generacijama:

Kristina Rizoska (1991), Makedonija - “Prolog”, 4 min, 2012

Saško Potter Micevski (1990), Makedonija - “(Van)zemaljac Lee”, 21 min, 2012

Elena Avdija (1987), Kosovo/Švajcarska - “Is it better here or there?”, 33 min, 2013

Ognjen Glavonić (1985), Srbija - “Živan pravi pank festival”, 63 min, 2013

Nika Autor (1982), Slovenija - “Report on the situation of asylum seekers in Republic of Slovenia January 2008-August 2009”, 37 min, 2010

Đuro Gavran (1982), Hrvatska - ”Veliki dan”, 11 min, 2013

Ivana Todorović (1979), Srbija, “Kad sam bio klinac, bila sam klinka”, 30 min, 2013

Dimitar Anakiev (1960) Srbija/Slovenija, - “Slovenija moja dežela”, 50 min, 2012

Karakteristika ove grupe autora je nezavisan i nepatvoren odnos do realnosti. Tretiraju se sledeće teme: “studentski život” (Rizoska), “eskapizam-stanje duha u provinciji” (Micevski), “odnos prema tradiciji i prošlosti” (Avdija), “život u siromaštvu” (Glavonić), “azilanti” (Autor), “tribalni nacionalizam-stanje duha u provinciji” (Gavran), “seksualne slobode u provincijalnom društvu” (Todorović), “izbrisani-šovinizam kao ideologija kapitalističke tranzicije” (Anakiev). Pada u oči oskudnost generacije šestedesetih i sedamdesetih, čije se autorstvo pada u vreme rata u Jugoslaviji, medjutim autorski kontinuitet je ipak održan sve vreme dezintegracije. Dominantna izražajna forma ove grupe autora je portret, koji Glavonić raširuje u priču o dogadjaju, dok Anakiev prepliće dva portreta u priču o izbrisanima, a Gavran kreira neku vrstu kolektivnog portreta. Pristup akterima je kod Glavonića, Todorovićeve i Anakieva interaktivan - nalik na postupak u igranom filmu – reditelj sudeluje u krejiranju situacija svojeg junaka, dok većina ostalih se opredeljuje za “objektivni” pristup unutar kojeg se ipak odvijaju različiti subjektivni procesi – tako, na primer, Avdija u svoj dokumentarac umešta porodični video materijal čime produbljuje temu. Očito, autorskoj istinoljubivosti nimalo ne smeta kreativnost autora. Junaci koji se pojavljaju u delima kritičnih autora su po pravilu tzv. “mali ljudi” kroz koje autori progovoraju o svom vremenu. Uglavnom se autori odlučuju za realističan pristup svojoj temi i junaku, ali pojedini autori ipak stiliziju - kod Rizovske, Micevskog i Glavonića je to diskretna doza humora koja olakšava pristup temi. Nešto stariji autori, kao Anakiev i Todorovićeva, imaju već uspostavljen autorski kontinuitet, dok ostalim autorima predstoji dalje dokazivanje autorske pripadnosti.

 Na  13.  Festival Intergalactique de L'images alternative prikazani su dokumentarni  filmovi o dogadjanjima na prostoru bivše Jugoslavije stranih reditelja a takodje i filmovi domaćih autora koje ne bi mogli da uvrstimo u kategoriju kritičkog (ili autorskog) filma. Ovi filmovi postavljeni su kao ogledalo autorima post jugoslovenskog “crnog talasa” i omogućavaju kompleksno sagledavanje jugoslovenske stvarnosti. Zbog čega filmovi poput “Cinema Komunisto”, “Zabrdje, selo bez žena”, “Kosmo” ili “Tukaj sem!” ne pripadaju alternativnom filmu već mainstreamovskoj tendenciji?Razlog je što autori umesto svog nezavisnog pogleda na temu koriste odredjenu ideološku poziciju, odredjeni stereotipni svetonazor, bilo da je reč o udvaranju ideologiji nacionalizma ili se temi pristupa senzacionalistički, komercijalno ili je u pitanju afirmacija odredjene politike.

Aktivisti Canala Ti Zef su sastavili mozaik post jugoslovenskog alternativnog filma što je za nas  autore istorijski dogadjaj. 13.  Festival Intergalactique de L'images alternative je bio istinski festival Balkanske i Bretonske kulture kome su poseban pečat dali kvalitetni muzički programi u kojima su se kao interpretatori balkanske muziku pojavljivali Bretonci. Interakcija Bretonaca i Balkanaca kroz film, muziku i zajedničku samoorganizaciju ostavili su na kraju nezaboravni pečat prijateljstva.